دیدگاه مخالفان
جمعی از عالمان شیعه، حکایت یادشده را که بر وجود جزیره خضراء به عنوان محل اقامت غالب حضرت امام زمان(ع) دلالت میکند، دارای اشکال میدانند و از آنجا که دلیل دیگری در دست نیست، وجود چنان جزیرهای را نمیپذیرند.
پیش از نقل اشکالهای وارد بر این حکایت، لازم است اشارهای به سند آن داشته باشیم. علّامه مجلسی در کتاب خود مینویسد:
رسالهای مشهور به داستان جزیرة خضرا واقع در دریای سفید یافتم. چون این رساله در بردارندة یاد کسانی است که آن حضرت را دیدهاند و همچنین در آن مطالب شگفتانگیزی وجود دارد دوست دارم آن را در اینجا بیاورم. از آنجا که این رساله را در اصول (کتابهای روایی) معتبر نیافتم برای آن بابی مستقل گشودم و آن را آنگونه که یافتم نقل میکنم.4
وی آنگاه به نقل حکایت میپردازد. در آغاز حکایت پس از خطبه آغازین چنین آمده است:
در خزانة امیر مؤمنان و سرور اوصیا و حجت پروردگار جهانیان و امام پرهیزکاران، علی بن ابی طالب ـ درود خدا بر او باد ـ متنی به خط شیخ فاضل و دانشمند عامل، فضل بن یحیی بن علی طیبی کوفی ـ قدس الله روحه ـ یافتم که در آن چنین آمده بود: «... این بندة نیازمند به بخشش خداوند سبحان متعال، فضل بن یحیی بن علی طیبی امامی کوفی که خدای او را ببخشاید، چنین میگویم:...»
فضل بن یحیی در ادامه رساله به واسطه شیخ شمس الدّین بن نجیح حلّی و شیخ جلال الدین عبدالله بن حرام حلی، حکایت جزیره خضرا را از زینالدّین علی بن فاضل مازندرانی نقل میکند.5
علّامه سیّد جعفر مرتضی عاملی، به بررسی سند این حکایت پرداخته و اشکالها و پرسشهای متعددی را متوجه آن دانسته است که در اینجا به مهمترین آنها اشاره میکنیم:
1. نخستین پرستش ما دربارة فردی است که در ابتدای روایت میگوید: «در خزانه امیر مؤمنان... علی بن ابی طالب ـ درود خدا بر او باد ـ متنی به خطّ شیخِ فاضل و دانشمند عامل، فضل بن یحیی طیبی یافتم.»
این شخص از نظر ما ناشناخته و اسم و نسب و خصوصیات دیگر او، کاملاً مجهول است. با یک نظر اجمالی به ابتدای روایت میفهمیم که او به طور قطع مجلسی(ره) نیست؛ زیرا ایشان با صراحت فرمودند: «این داستان را از یک رساله دیگر نقل میکنم.»
همانگونه که سیّد هاشم بحرانی(ره) (از معاصران مجلسی) در نقل داستان میگوید: «بعضی از بزرگان فرمودهاند که این حدیث را به خط شیخ فاضل... یافتهایم.»6
این جمله هم مانند عبارت مجلسی دلالت ندارد که بحرانی مستقیماً از راوی شنیده باشد. بر فرض اینکه بپذیریم بحرانی مستقیماً از راوی شنیده است این پرسش مطرح میشود که چگونه بحرانی او را دیده و داستان را بدون واسطه از او شنیده ولی مجلسی او را ندیده است با اینکه بحرانی و مجلسی هر دو، در یک زمان میزیستهاند. دیگر اینکه به چه علّت مجلسی به نقل از یک رساله متداول بسنده کرده و راجع به نویسنده و صاحب آن تحقیق نکرده است تا حقیقت داستان را از او شفاهاً سؤال کند.
2. پرسش دوم اینکه چگونه این شخصِ «مجهول» خط طیبی را شناخت و اطمینان یافت که آنچه را در آن رساله یافته، خط طیبی است. آیا خط طیبی آنچنان مشهور و معروف بوده که حتی این فرد مجهول الحال هم آن را شناخته است؟
شاید واقع مطلب بر این شخص، مشتبه شده باشد. به این جهت که مثلاً وقتی که دیده طیّبی این داستان را روایت میکند، فکر کرده لابد کاتب آن هم اوست در صورتی که بین این دو امر، ملازمهای نیست.
3. با توجه به این نکته ما مشاهده میکنیم که «علی بن فاضل» (کسی که در روایت به عنوان «مازندرانی» توصیف میشود و بعد خودش را در متن همین روایت، «عراقی» معرفی میکند) تلاش زیادی برای اثبات برخی از فضایل به نفع خودش دارد و این نکته از متن گفتارش با سیّد شمسالدّین، آنجا که از ملاقات با امام سخن میگوید، به روشنی معلوم میشود:
ای سرورم، من یکی از بندگان مخلص آن حضرت هستم با این همه امام را ندیدهام. بعد سیّد شمس الدین به من فرمود: چرا، تو او را دو مرتبه دیدهای... .
و آن دو مرتبه را برایش توضیح میدهد.
علاوه بر این، همه روایت در صدد اثبات یک فضیلت بینظیر برای اوست و آن اینکه او خدمت کسی رسیده که دیگران نرسیدهاند و همچنین درصدد اثبات عنایت و توجه امام به اوست.
پس وقتی ما این نکات را مورد توجه قرار میدهیم و بر آن، این حقیقت را بیفزاییم که هیچ‌یک از معاصران علی بن فاضل، او را توثیق نکرده و مورد اعتماد ندانستهاند و فقط کسانی او را قابل اعتماد دانستهاند که صدها سال پس از او زیستهاند و جالب اینکه، دلیل و مستند آنها در اعتماد به او، ظاهراً خود روایت جزیره خضرا است.
با توجه به این نکات، نتیجه میگیریم که: اطمینان به صحت آنچه او برای ما نقل میکند امکان ندارد؛ چون احتمال میدهیم اصل قضیه و ریشه داستان، از بافتههای ذهن اوست که برای رسیدن به شهرت یا برای نایل شدن به اهداف دیگری آن را ساخته است، همچنان‌که در طول تاریخ، نمونههای آن را مشاهده کردهایم.
4. از جمله نکاتی که شک و بدگمانی ما را در خصوص این راوی و داستانش افزایش میدهد این است که معاصران او مانند علّامه حلی ـ رحمه الله ـ و ابن داود، که در سال 707 ق از تألیف کتاب رجالی خود فراغت یافته بود، و همچنین علمای دیگر، به طور کلی او را نادیده گرفته و هیچ کدام از آنها حتی یک کلمه درباره او سخن نگفتهاند. با اینکه داستان گرانبها و بینظیر او، باید آنها را تشویق و تحریک میکرد که به داستان و راوی آن اشاره کنند؛ راوی و داستانش را بستایند و چنین داستانی را به عنوان یکی از دلایل امام و امامت قرار دهند و آن را شایسته نقل در کتابهای خود بدانند. وقتی میبینیم دانشمندان اسلامی، مطالب و داستانهای کماهمیتتری را در نوشتههایشان آوردهاند، ولی این داستان را نادیده انگاشتهاند، پی میبریم که شاید آن را دروغ و باطل به حساب آوردهاند؟ یا آن را نشنیدهاند؟ و یا اساساً چنین داستانی در زمان آنها ساخته نشده بود؟!
همة این احتمالات وجود دارد و همه آنها، ما را به شک در این داستان و راوی آن فرا میخواند. شاید کسی بگوید که شخصیتهای برجسته دیگری هم وجود دارند که نویسندگان معاصر آنها، نامشان را در کتابهای رجالی خود نیاوردهاند و شاید نسبت به این راوی نیز همین مسئله اتفاق افتاده باشد، ولی ما با دقت متوجه میشویم که این پاسخ در حقیقت تلاش بیهودهای است؛ زیرا این چنین شخصیتهایی اگر چه در بعضی از کتابهای رجالی مطرح نشدهاند، ولی در کتابهای دیگری که در همان زمان تألیف گردیده، به قلم آمده و مطرح شدهاند. یا اینکه حداقل، مورد اعتماد بودن آنها با قراین و شواهدی غیر از آنچه خود آنها راجع به خودشان گفتهاند ثابت شده است، و برخلاف علی بن فاضل، یک داستان منحصر به فرد نداشتهاند که کتابهای معتبر تاریخ، مانند آن را ثبت و ضبط نکرده باشند.
آری، همین که معاصران علی بن فاضل، داستان او را نادیده انگاشتهاند و هیچ گونه خبری از آن ندادهاند باعث برانگیخته شدن شک و بدگمانی جدّی ما نسبت به او میشود.
5. از جمله نکات جالب توجه اینکه در خود روایت به صراحت آمده است: علی بن فاضل، داستان را از شروع تا پایان، در حضور طیبی و گروهی از علمای حلّه و اطراف آنکه برای زیارت شیخ آمده بودند، توضیح میدهد. حال اینکه ما هیچ فردی از این عدّه را پیدا نکردیم که داستان را بیواسطه یا دستکم باواسطه نقل کند. در صورتی که از آنها انتظار میرود تا آن را در شهرها و در بین مردم منتشر ساخته باشند و این داستان جالب را نُقل مجالس و محافل کنند؛ زیرا در این حکایت، جایگاه وجود امام زمان(ع) و فرزندانش در یک موضع استثنایی و پیچیده تعیین شده است.
همچنین ما انتظار داشتیم مردم گروه گروه به زیارت قهرمان این کشف عجیب نایل شوند و به او تبرک جویند و تلاش کنند داستان را مستقیماً از خودش بشنوند و در کتابهای دیگر ثبت کنند و دانشمندان هم با آوردن نام او و داستانش، در کتابهای رجالی و غیررجالی خود، تبرک بجویند، ولی هیچ‌یک از این حوادث رخ نداد و تنها فردی که آن را نقل کرده، «طیبی کوفی» است. البته این نقل هم توسط فرد ناشناس، در بین اوراقی در میان گنجینهای از کتابها کشف شده است و عجیب اینکه نویسندة ناشناس داستان هم، به خاطر خط معروف و مشهورش، توسط این مرد ناشناس، شناخته و کشف شده است.7
با توجه به مطالب یاد شده اظهارنظر صریح و قطعی در مورد درستی یا نادرستی حکایت جزیره خضرا مشکل به نظر میرسد و بهتر است به جای مخالفت یا موافقت بیچون و چرا با این حکایت، علم آن را به خدا بسپاریم و چنان که پیش از این یادآور شدهایم بیشتر به دنبال شناخت وظایف قطعی خود در برابر امام زمان(ع) و عمل به آنها بشناسیم؛ زیرا دانستن یا ندانستن محل اقامت امام عصر(ع) و وجود داشتن و وجود نداشتن محلی به نام جزیره خضرا هیچ تأثیری در معرفت ما نسبت به امام زمان نزدیکی با آن حضرت ندارد.8
حسن شجاعی
ماهنامه موعود شماره 86
پی‌نوشت‌ها